'Keerpunt': Het drama van Zwartberg
31 januari 1966 is een van de somberste dagen uit de geschiedenis van de Limburgse mijnstreek. Op die maandag opende de Rijkswacht het vuur op woedende mijnwerkers van de mijn van Zwartberg. Aan het eind van de dag telden de manifestanten 7 zwaargewonden en 2 doden.
D
e arbeiders kwamen in opstand tegen de brutale sluiting van de mijn van Zwartberg. De regering Harmel-Spinoy moest dringend sparen en had van experts het advies gekregen om een aantal Waalse mijnen snel te sluiten. De Franstalige minister van economische zaken, Pierson, wilde er perse een mijn in Vlaanderen bij, bang als hij was voor een revolte in het Waalse kolenbekken.
Maar de opstand volgde dus in het 'brave' Limburg. Het Rijkwachtgeweld zorgde onbedoeld voor een snelle doorbraak in het overleg tussen arbeiders en overheid. Op een paar uur tijd kwamen de beroemde 'Akkoorden van Zwartberg' op papier. Het belangrijkste principe daarvan: 'eerst iedereen ander werk en dan pas sluiten', werd een mijlpaal op weg naar de rustige reconversie van het hele Limburgse kolenbekken.
Het drama van Zwartberg begon in de zomer van 1965, toen de regering Harmel-Spinoy (christen-democraten en socialisten) aantrad, na een lange crisis. Deze regering keek aan tegen een enorm gat in de begroting, nagelaten door de voorgangers van de regering Lefèvre-Spaak. In haar regeringsverklaring beloofde ze dus te zullen sparen en snoeien. Een van de sectoren waar honderden miljoenen per jaar naar wegstroomden was de steenkoolindustrie. Vooral de Waalse putten werkten met enorme verliezen. Maar de ook de Kempische mijnzetels waren niet langer rendabel, al waren de verliezen er nog lang niet dramatisch.
Een college van experts wees een reeks Waalse mijnen aan die maar best zo snel mogelijk gesloten werden (of correcter: waarvan de subsidiëring moest gestopt worden, de overheid was geen eigenaar). De Franstalige minister van economische zaken, Marc-Antoine Pierson verzette zich daartegen. Hij wilde perse een "Vlaamse" mijn op de lijst, om een revolte in het Waalse mijnbekken te voorkomen. De Vlaamse ministers volgden hem. Hun keuze viel na een paar maanden aarzelen op de mijn van Zwartberg, met goed 4000 werknemers. In Limburg snapte niemand wat van die beslissing. Zwartberg was een moderne mijn, die nog maar pas lichtjes in de rode cijfers was gedoken. Hoe de keuze voor Zwartberg precies gemaakt is, staat in geen enkel document. Wellicht hebben de Luikse eigenaars (van het staalbedrijf Cockerill-Ougrée) er zélf op aangedrongen: de mijn was een blok aan het been geworden, Amerikaanse cokes waren veel goedkoper én technisch beter.
De twee grote vakbonden, ACV en ABVV, aanleunend bij de regeringspartijen, voerden geen krachtig verzet tegen de sluiting. Maar toen de eerste ontslagbrieven werden uitgereikt, op 27 januari 1966, gingen de ondergrondse arbeiders spontaan in staking. De ochtendploeg daalde af in de mijngangen, maar weigerde weer naar boven te komen. Het was het begin van een dagenlange, spectaculaire mijnbezetting.
De enige partij die de strijd van de mijnwerkers voluit steunde was de Volksunie. Het Vlaams-nationalistische discours sloeg aan, omdat het voor iedereen duidelijk was dat Zwartberg was geofferd om Wallonië te paaien.
De strijd in Zwartberg laaide letterlijk hoog op toen ook de Vlaamse Militanten Orde er zich mee kwam moeien. Een betoging naar de ingang van de bezette mijn draaide uit op een kleine veldslag met de Rijkswacht. In die verhitte sfeer wezen de bezetters een slap compromis van de hand: hun vakbondsafgevaardigden hadden een maand uitstel van de sluiting bedongen. De mijnwerkers vonden dat zo oneerbaar dat ze hun délégués fysiek bedreigden en wegjoegen.
Op maandag 31 januari probeerde een 'goodwillcomité' van bedienden en kaders het terrein te ontmijnen. Maar dat lukte pas na een dag van dodelijk geweld. Toen de stakers solidariteit gingen vragen in de naburige mijnen van Winterslag en Waterschei, stootten ze op Rijkswachtgeweren en traangasgranaten. De plotse opstoot van bloedig geweld verraste iedereen. Premier Harmel begreep niet dat de "minzame Limburgers" hiertoe in staat waren geweest.
Het geweld was ongetwijfeld méé veroorzaakt door fouten van de Rijkswacht, die op cruciale momenten te weinig mannen op de juiste plaatsen had en die bovendien alleen de taal van de brute repressie beheerste. Harmel trok daaruit zijn conclusie en stuurde paracommando's naar Genk om de Rijkswacht 'bij te staan'.
Het Rijkwachtgeweld zorgde onbedoeld voor een snelle doorbraak in het overleg tussen arbeiders en overheid. Op een paar uur tijd kwamen de beroemde 'Akkoorden van Zwartberg' op papier. Het belangrijkste principe daarvan: 'eerst iedereen ander werk en dan pas sluiten', werd een mijlpaal op weg naar de rustige reconversie van het hele Limburgse kolenbekken.
In het parlement werd de Volksunie gebrandmerkt als onruststoker en ophitser. Maar VU-voorzitter Frans Van der Elst pareerde scherp en ad-rem: 'Een socialistisch ministers heeft laten schieten op arbeiders!' riep hij uit. Een Antwerps freelance fotograaf had een van de dodelijke schietpartijen vastgelegd. Dit beeld maakte diepe indruk en zorgde mee voor de 'vrijspraak' van de Volksunie door de publieke opinie. Bij de verkiezingen van 1968 ging de partij flink vooruit en behaalde ze haar eerste parlementszetel in Limburg.
'Keerpunt', maandag 16 oktober om20.50 uur op Canvas.
